رئیس قطب بنیادهای نظری و نظام متقن علوم انسانی دفتر تبلیغات اسلامی گفت: عقلانیت در جهان اسلام موضع گیری در مقابل نهی گذشته نداشته و به سوی تجربه گرایی و پوزیتویست تقلیل پیدا نکرد، اما شناخت حسی را هم تکذیب نکرد. علم در جهان اسلام هرگز به علم تجربی افول نکرد.
حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا در دوره سه روزه گفتمان نخبگان علوم انسانی که در دانشگاه باقرالعلوم (ع) قم برگزار شد، با اشاره به سیر تطور عقلانیت و علم در جهان مدرن و جهان اسلام به ویژگی ها و تفاوت بنیادین این دو حوزه پرداخت و اظهار داشت: نخستین ویژگی دوران مدرن، روشنگری است؛ به این معنا که جهان مدرن را جهان روشنگری می نامند. البته معنای روشنگری هم تطورات خاص خود را دارد. روشنگری در خود یک زبان نفی نسبت به قرون وسطی و جهان پیش از خود را دارد.
وی با بیان این که در روشنگری باید برای عقل همه چیز روشن باشد، گفت: نقل در این دوران مرجعیتی ندارد. در اولین گام روشنگری با راسیونالیسم مستقر شد. در مرحله دوم گزاره های معرفتی و ارزشی از دایره علم خارج شد و گفته شد که دانش از ارزش جداست. این رویکردها نیز به دو رویکرد تجربه گرایی انگیسی و رویکردهای عقلی قاره ای تقسیم می شوند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران تصریح کرد: در رویکرد قاره ای است که عقل خودبنیاد و سوبژکتیو می شود و همین ورود به عقل خود بنیاد بود که معنای روشنگری را تغییر داد؛ ویژگی چهارم در سیر تطور روشنگری، در نوکانتی ها اتفاق افتاد؛ در این دیدگاه ذهن یک دستگاه رنگرزی است که عالم را رنگ می کند و با افق خودش عالم را تغییر می دهد. نوکانتی ها قائل شدند که عینک ها، خودشان پدیده های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی هستند و مفاهیم را از محیطی که پدرانمان ساخته اند، گرفته اند. اینجا سوژه در تاریخ است و تاریخی است. در نوکانتی ها مسائل پیشینی نیز نیستند.
وی ابراز داشت: در کانت عقل متعالی است اما متعالی به معنای ملکوتی و معنوی نیست، بلکه عقل از گزند روزگار به دور بوده و از آسیب شب و روز ایمن است، اما در دیدگاه امثال دیلتای و ماکس و بر عقلانیت انسان یک قالبی است که متعلق به سوژه بوده و سوژه خود یک پدیده تاریخی است.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا غالب شدن نوعی هرمنوتیک مفسر محور بر این عقلانیت را ویژگی بعدی عقلانیت مدرن دانست و گفت: سوژه دائما دارد ابژه را بازخوانی می کند و همیشه مفسر، تفسیر می کند. شما در اینجا نمی توانید بگویید تفسیر متعلق به متن است. هر تفسیری بازخوانی نیست، بلکه بازسازی است. مفسر دائما دارد معنا را تولید می کند و سوژه است که دارد معنا را می سازد. در اکنون است که گذشته ساخته و دیده می شود و ما همواره در اکنون هستیم.
وی افزود: ویژگی دیگر عقلانیت مدرن در یک دوگانه ای است که آیا علم یا عقل دارای ذات هستند یا اینکه برخواسته اند؟ در نگاه مدرن، علم ذات مستقل از آنچه ما ساخته ایم، ندارد. معنا ذات ندارد. عقل تولید کننده یا سازنده معنا است و معنا یک ذات مستقل برای خودش ندارد. حقیقت و فهم، معانی ای است که ما ساخته ایم. عقل وسیله یافتن معنا نیست، بلکه وسیله ساختن معنا می باشد و علم همان معنای ساخته است. ما هستیم که علم را می سازیم.
رئیس قطب بنیادهای نظری و نظام متقن علوم انسانی دفتر تبلیغات اسلامی اظهار داشت: ویژگی بعدی علم و عقلانیت مدرن تقدم اراده بر علم است. رویکرد مدرنیته به سوی تقدم اراده بر علم پیش رفت. این اراده ها است که علم را می سازد. پوزیتویست ها و نوکانتی در این ویژگی به هم می رسند. عوامل معرفتی در اینجا به عوامل انگیزشی بر می گردد. ما مرگ عقل نظری را در کانت شاهدیم که سوژه محور می شود و این سوژه اعتبار خود را از عقل عملی می گیرد. عقل عملی، عقلی است که حکم می کند و نه اینکه حکم را بشناسد. در نیچه این خود، را به بهترین نحو نشان می دهد، که اراده معطوف به قدرت است که معرفت را می سازد و در فوکو نیز این اراده معطوف به اقتدار است که سازنده معرفت است.
وی گفت: علم مدرن در ویژگی بعدی خود به سوی مرگ سوژه پیش می رود. انسان هم در اینجا در فرایند اجتماعی ساخته می شود. فراسوی نیک و بد انسان، فرهنگ است. ما افکنده شده در تاریخ هستیم. سوژه دیگر یک هویت فراتاریخی تاریخ ساز ندارد. در اینجا عقل و علم، محصول اجتماعی است.
حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا با اشاره به این که مرگ متافیزیک از دیگر وجوه عقلانیت مدرن است، ابراز داشت: متافیزیک دیگر یک علم حقیقی نیست، ما اصلا متافیزیک و شناخت طبیعی نداریم، آنچه داریم معرفت خود ماست. متافیزیک یک توهم است. به طور خلاصه متافیزیک به معرفت شناسی تبدیل می شود و سپس به جامعه شناسی شناخت مبدل می شود. در کانت روشنگری متوجه این می شود که بفهمد سیستم ذهنی، خود چیست؟ روشنگری در گرو سوژه شناسی است، چون حقیقت و معرفت متعلق به سوژه است. اما در جهان اسلام روشنگری، به معنای مدرن نیست. علم به معنای مفهوم عقلی صرف معنا پیدا نمی کند.
وی به وجود همیشگی مرجعیت وحی و نقل در جهان اسلام پرداخت و تصریح کرد: عقلانیت در جهان اسلام موضع گیری در مقابل نهی گذشته نداشته و به سوی تجربه گرایی و پوزیتویست تقلیل پیدا نکرد، اما شناخت حسی را هم تکذیب نکرد. علم در جهان اسلام هرگز به علم تجربی افول نکرد.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران سوبژکتویته نشدن علم در جهان اسلام را ویژگی بعدی علم مدرن عنوان کرد و گفت: علم فهم تاریخی داشت اما خودش تاریخی نشد. مفسر دارد از منظر خود سؤال می کند و جواب را از متن می گیرد. علم ذات دارد و عالم به ساحت علم راه می یابد، عالم باید در اینجا خود را بسازد تا به ساحت علم راه بیابد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: متافیزیک در عقلانیت اسلامی هرگز به محصول انسانی تغییر و تبدیل پیدا نمی کند، بلکه مبادی اصول موضوعه سایر علوم را تامین می کند.